Тыркум Къэйсэр къалэм дэт Ислъам дин факультетым диссертацэу щагъэхьэзыра тхылъ къытIэрыхьащ. Тхылъыр зытепсэлъыхьыр Къэйсэр Iэгъуэблагъуэм щыпсэуа адыгэ дин щIэныгъэлIхэращ. Ди еджакIуэхэм ягум имыхужамэ, дэ мурад тщIауэ щытат адыгэ дин щIэныгъэлIхэм я цIэр зэ къэдгъэщIэрэщIэжыну, ахэр дэнэ щIыпIэ щыIэми, дэнэ щыпсэуми.. ИкIи хуабжьу гуапэ тщыхъуащ абы ехьэлIа тхыгъэ къызэрытIэрыхьар.
Тхыдэ напэр нобэ къызэIутхынщ Куржы Хьэж-Хьэмид ефэндым – Алыхьыр рэхьэмткIэ зыхуэупсэным — ицIэмкIэ. Газетым къыкIэлъыкIуэну бжыгъэ зыбжанэм зи хъыбар къыщытIуэтэну щIэныгъэлIхэм, зи щIэныгъэр нэхъ кууэ, нэхъыбэм лъыIэсауэ щытхэм ящыщ зыщ Куржы Хьэж-Хьэмид ефэндыр. Зи гугъу тщIыну щIэныгъэлIхэм псом нэхърэ нэхъыбэрэ зэреджам нэмыщI, езым и къуажэ къигъэзэжа нэужь мэдрэсэ къызэIуихри, еджакIуэ куэдым щIэныгъэрэ гъэсэныгъэрэ яритащ.
Хьэж-Хьэмид ефэндыр 1860 гъэм дунейм къытехьащ. Дунейм къыщытехьа щIыпIэр ауэ къызэрыкIуэу зэрыщымытыр, абы и гъащIэри ауэ къызэрыкIуэу зэрыщымытынур и нэщэнэ хуэдэт. Адыгэм я лъэпкъ-Iэпхъуэшхуэм щыгъуэ тенджыз щIыIум дунейм къыщытехьат ар.
Гъуэгуанэ кIыхьыр яухыу, хэщIапIэ яхуэхъуну къыщызытеувыIа жылэр, Хьэззей къалэ цIыкIум пэмыжыжьэ Щэныбей къуажэрат. Хьэмид ефэндым и сабиигъуэмрэ, щхьэмахуэжьу и лIыжьыгъуэмрэ щихьар мис а къуажэращ.
Хэку Адыгэ Хабзэм щIапIыкIыурэ и сабиигъуэр нигъэсу, ныбжьыщIэ лъэхъэнэм щыхыхьэм щIэныгъэм щIэхъуэпсу хуежьащ. ЩIэхъуэпсын къудейуэ щымыту, ар щIэныгъэм хуэщIыпауэ гу щылъатэм; къызыхэкIахэми ар зыщIэхъуэпсым лъыIэсынымкIэ яхулъэкI къагъэнакъым. Езым и Iэгъуэблагъуэм щIэныгъэ лъабжьэ щызэригъэгъуэта иужькIэ, и щIэныгъэр щыхигъэхъуэну Мараш къалэм кIуащ.
ЕджакIуэ зыдэкIуам щилъэгъуа пщIыхьэпIэм абы и гупсысэр кууэ зэщIигъэхъеящ. Абы пщIыхьэпIэу илъэгъуат; дыгъэр лъахъшэу къехауэ езым и щхьэщыгум къыщиуфэрэзыхьу. Ар пщIыхь къызэрыгуэкIыу зэрыщымытым тыриухуауэрэ екIуэкIыурэ, пщIыхьхэм я мыхьэнэр зэхэзыхуф гуэрым и хъыбар щызэхихым, и пщIыхьыр хуиIуэтащ. Абы мыпхуэдэу къыжриIащ: «Уи пщIыхьэпIэр, пщIыхьэпIэ пэжмэ уэ ди япэкIэ щIэныгъэлIышхуэ къыпхэкIынущ; уи хъуреягъыр щIэныгъэм и нэхумкIэ къэбгъэунэхунущ».
Абы иужькIэ Хьэмид ефэндым езыр-езыру мыпхуэдэу зыжреIэж: «Си пщIыхьэпIэр пэжыпIэ зиIэ пщIыхьу зэрыщытым шэч къытесхьэкъым, ауэ сэ щIэныгъэ згъуэтыну щытми ар къыщызэхъулIэнур мы щIыпIэрауэ къыщIэкIынкъым. Сэ Мысыр (Египет) сыкIуэн хуейщ».
Мис апхуэдэу и пщIыхьым къыхиха тегушхуэныгъэкIэ Мысыр кIуэну игу ирелъхьэ.
Мысыр щыкIуа илъэс дыдэр къытхузэмыгъэщIами, абы кIуэри илъэс тIощIрэ плIыкIэ щыIащ. А зэманым Уэсмэнлы къэралыгъуэм апхуэдэ еджакIуэхэм яриту щыта улахуэ къырату щытауэ и Iыхьлыхэм жаIэж.
Езыр щIэныгъэм хуэщIауэ, и фIэщи хилъхьэу, щхьэмыгъазэу Iуэхум бгъэдэту зэрыщытым къыхэкIкIэ, зыдэкIуа щIыпIэм университет къыщиухащ ехъулIэныгъэ хэIэтыкIакIэ. Абдежым къыщызытемыувыIэу къыпищэри нэгъуэщI дипломи къыхуагъэфэщащ мэзхьэбиплIымкIи дерсрэ фэтуарэ итыну хуит къищIу.
Абы и цIыху щIыкIэр щIэныгъэм хуэщIауэ, ауэ къызэрымыкIуэ щIэныгъи зыригъэхъулIауэ гу къыщылъатэм, абы и егъэджакIуэхэми, университетым и лэжьакIуэхэми ар университетым егъэджакIуэу къыщIэнэжмэ нэхъ къащтащ. Мис апхуэдэу илъэс зыплIытхукIэ егъэджакIуэ къалэныр игъэзэщIащ. АрщхьэкIэ, къызыхэкIа унагъуэми, и Iыхьлыхэми нэхъ къащтэр къигъэзэжынрати, ахэм я хьэтыркIэ 1895 гъэм «Iэзхэр» университетри, егъэджэн Iуэхури къигъанэри къуажэжь зыдэкIам къигъэзэжащ; абы щыщыIа зэманым зэригъэпэща тхылъыфI куэди къыздишэри.
Мысырым и университет «Iэл-Iэзхэр»ым къыщыхуагъэфэща дипломымкIэ Хьэмид ефэндым мэзхьэбиплIымкIи дерсрэ фэтуарэ итыфыну апхуэдэ хуитыныгъэрэ зэфIэкIрэ иIэу ягъэуват. Тыркум къигъэзэжа иужьи и дипломыр Тырку щIыналъэм щыпхыкIыну къабылу къилъытащ а зэманым Хьэззейм муфтийуэ щылэжьа Iэхьмэд Хьэмди Рифагьи.
Мис апхуэдэ щIыкIэм тету къигъэзэжа иужь, езым и жылэмрэ и Iэгъуэблагъуэм ис цIыхумрэ щхьэпэ яхуэхъун мурадкIэ я къуажэ Щэныбейм мэдрэсэ къыщызэIуихри, цIыху иригъаджэу, иущийуэ хуежьащ.
Хьэж-Хьэмид къызэIуиха мэдрэсэр Тырку щIыналъэм демократиер лъэ быдэкIэ щыуву, еджэн-гъэсэным и Iуэху псори республикэ хъуагъащIэ къэралым зыIэщIилъхьэжу мэдрэсэхэр щызэхуищIыжа лъэхъэнэ хъухукIэ зэIухауэ щытащ.
ЕджакIуэ куэд щIэсащ абы, щIэныгъэлI къызыхэкIа-хэри мащIэкъым. Абыхэм ящыщщ: Хьэрун Ефэнды, Хьэфиз Ефэнды, Хьэж-Мэжид ефэнды хуэдэхэр; къищынэмыщIауи, лъэпкъкIэ тыркухэу: Али Шэн Ефэнды, Эсад Ефэнды хуэдэхэу, иужькIэ щIэныгъэ нэхъыщхьэ ягъуэту цIэрыIуэ хъуа куэд абы и мэдрэсэм къыщIэкIащ.
И мэдрэсэм щеджэхэм ящыщу нэхъ зыхуэфащэхэм, Мысыр щеджэфыну гугъапIэ къезытхэм, езым и мэдрэсэм къыбгъэдэкIыу ярит дипломыр (Iиджазэтыр) Уэсмэнлы Къэралыгъуэм игъэкъэбылу, ар тегъэщIапIэ яхуэхъуурэ Мысырым куэд щеджахэщ.
Хьэмид Ефэндым и мэдрэсэр къиуха нэужь Мысыр кIуэуэ абы еджапIэр къыщызыухыу къэзыгъэзэжа Хьэрун Ефэндым жиIэгъауэ къаIуэ-тэж зы псалъэ. А псалъэм Iэдэб гуэри, дахагъэ гуэри зэрыхэлъым имызакъуэу, пэж гуэри зэрыхэлъым шэч иIэу къыщIэкIынкъым: “Дэ мыбы (Тыркум, Хьэмид Ефэндым и мэдрэсэм) зыдитхар къыздэтхьыжри дыкъэкIуэжащ”.
* Хьэмид Ефэндым и щIэныгъэм и сэбэпу и Iэгъуэблагъуэм екIахэм язри, бгъэщIагъуэ хъун Iуэхугъуэщ; а зэманым адыгэбзэкIэ тхэн-еджэным и Iуэхур къэзыгъэлъагъуэ щапхъэщ:
Адэ Хэкужьым щыIэ я Iыхьлыхэм тхыгъэ хуезыгъэхьынухэр Хьэмид Ефэндым и деж кIуэхэурэ абы тхыгъэр хьэрыпыбзэкIэ ирагъэтхыурэ ирагъэхьу щытащ. Ар апхуэдэу щIащIыр: Хэкум хьэрыпыбзэ зыщIэ, а тхыгъэхэр зэзыдзэкIыфын зэрыщыIэм, езыхэри адыгэбзэкIэ зэрымытхэфым папщIэкIэт.
Мис апхуэдэу, цIыхум лъэныкъуэ куэдкIэ щхьэпэ яхуэхъуу, и щIэныгъэкIи чэнджэщ ехьэлIапIэу зэрыщытар къигъэлъагъуэу мис мыпхуэдэ псалъэ хужаIэу щызэхэпхи щыIэт: “Дэ ди Iэбу Хьэнифэр мыращ”.
Езыр куэду цIыху гуапэу, гушыIэ хэлъу, нэщхъейр къигъэгуфIэжу, гукъеуэ зиIэм игу фIы хуищIыжу щытауэ; и щIэныгъэр цIыхум лъигъэIэсын папщIэ и къару къихь къимыгъэнауэ; и фIыщIэр
куэдым ялъыIэсауэ зэрыщытыр и гъащIэм IупщIу къыхощ.
Еджэнымрэ, и унэ имысыжынымрэ, егъэджэнымрэ щхьэусыгъуэ хуэхъуурэ унагъуэу тIысыжыныр къыщехъулIар гувауэ, илъэс плIыщIым щIигъуа нэужьщ..
Унагъуэуи тIысыжри, къуищрэ зыпхъурэ быну игъуэтыжащ, ауэ и бынхэр пасэу къызэрыщIэмыувам къыхэкIкIэ, езыр зыщIэхъуэпс щIэныгъэ нэхъ лъагэ ахэм ягъуэтыныр къехъулIакъым.
Езым и IэдакъэщIэкIыу тхылъ къигъэнауэ къытIэрыхьакъым. Абы езым и IэкIэ итхыжауэ нэхъ узырихьэлIэр: и тхылъхэм я щIыIум зэщIэхыныгъэ (шэрхь) хуэдэу тыритхэжахэращ.
ГъащIэ дахэ, гъащIэ махуэ къигъэщIауэ минрэ щибгъурэ тIощIрэ щы гъэм (1923), и ныбжьыр илъэс хыщIрэ щы хъууэ дунейм ехыжащ.